Jan en Grietje, van Schoonderloo (Delfshaven) naar Suriname

Mijn voormoeder Maartje Makkes (1795-1827) trouwde in 1821 met mijn voorvader (‘oud-vader’) Abraham Eijgenraam. We weten nog hoe hij na haar overlijden zo’n hartverscheurend gedicht over haar had geschreven. Zelf kwam ze uit Schoonderloo bij Delfshaven en was ze de dochter van Johannes Makkes en Grietje Blankhart. Van Johannes Makkes (ook Makkus gespeld) weet ik dat hij oorspronkelijk afkomstig was uit Gladbach in de Palts en dat hij als scheepstimmerman werkzaam was.

Nu zijn er wel meer voorvaders waar ik weinig van afweet, maar Johannes – hij zal Jan genoemd zijn – maakt het wel mysterieus. Hij is omstreeks 1764 of 1765 geboren, kwam als Duitse arbeidsmigrant naar Delfshaven, trouwde, verwekte vier kinderen en vertrok eind 1794, nog vóór Maartjes geboorte op 8 februari 1795, met onbekende bestemming. Hij monsterde aan op een schip naar Suriname zoveel is bekend.[1] Daarna heeft nooit meer iemand iets vernomen van Jan Makkes.

Margaretha (Grietje) Blankhart was een Rotterdams meisje, geboren in 1765. Haar vader, Willem Blankhart, staat vermeld als ‘kraenkind’, sjouwer in de haven. Haar moeder heette Lena van Oosten. Ze leerde Jan Makkes kennen en kreeg met hem vier kinderen: Catharina (1787), Lena (1789), een zoon Willem (1791) en ten slotte nog dochter Maartje (1795). Trouwen deden ze pas officieel op 28 augustus 1794. Alle kinderen werden bij het huwelijk erkend door Jan Makkes en ze kregen ook allemaal zijn naam. Het gezin woonde op Schoonderloo, een inmiddels verdwenen buurtschap iets ten oosten van Delfshaven, tegen de Maasdijk aan. Schoonderloo was toen al in verval, een prent uit 1731 toont de ruïne van de kerk ter plaatse. Het buurtschapje bestond voornamelijk uit kroegen en herbergen en had een niet al te beste naam. Er is een kans dat Jan Makkes heeft gewerkt op de nabijgelegen scheepswerf van de Verenigde Oostindische Compagnie aan de Achterhaven in Delfshaven. Maar gezien de mededeling in hun trouwakte dat de bruidegom vaak op zee vertoefde is het aannemelijker dat hij scheepstimmerman aan boord van een schip is geweest. Hij voer niet bij de VOC, in de gegevens van personeelsleden en opvarenden van schepen komt Jan Makkes/Makkus niet voor, dus waarschijnlijk was dat voor een andere maatschappij of reder. Zijn verblijf op zee was ook de reden dat hun officiële huwelijk zo lang op zich liet wachten. Telkens als het huwelijk was aangekondigd in de gereformeerde kerk van Delfshaven was de aspirant-bruidegom weer naar zee en moest het worden uitgesteld, tot drie keer toe. Hun ondertrouw dateert van 1 augustus 1790, drie jaar na de geboorte van hun eerste kind.[2] ‘Jan, wanneer gaan we nou trouwen?’ Grietje zal het meer dan eens hebben gevraagd, het gaf toch geen pas om ongetrouwd mét kinderen te leven, zeker niet in de gereformeerde kerk waar Grietje lid van was. Haar doen en laten werd ongetwijfeld met een frons bekeken.

Nadat Jan Makkes voor het laatst naar zee was vertrokken en ze jaren achtereen niets meer van hem had vernomen was Grietje Blankhart er van uitgegaan dat haar man moest zijn overleden. Ze kreeg kennis aan een nieuwe man, de Delftse tuinder Gerrit van den Berg (1748-1810), met wie ze in Hof van Delft ging wonen. Tussen 1800 en 1810 kregen ze eveneens vier kinderen, wat het totaal op acht kinderen in het gezin bracht. Grietje wilde haar relatie met Gerrit graag legaliseren in een huwelijk, ook met het oog op de status van hun kinderen en deed verwoede pogingen bij het kerkbestuur om gedaan te krijgen dat Jan Makkes officieel zou worden doodverklaard, maar daar wilden de autoriteiten niets van weten. Haar rekwest daartoe werd in 1807 afgewezen. Of dat met haar eerdere langdurige ongehuwde staat te maken had staat er niet bij, maar is wel aannemelijk. Het kerkbestuur had weinig op met losse vrouwen als Grietje Blankhart. Ze werd nu feitelijk gedwongen om ‘in zonde’ te leven met Gerrit van den Berg en haar huwelijk met Jan Makkes als onbestorven weduwe voort te zetten. Grietje overleefde zowel haar tweede man, die net vóór de geboorte van hun vierde kind in 1810 overleed en ze overleefde ook haar dochter Maartje. Grietje overleed uiteindelijk op 9 maart 1839 in Hof van Delft, 74 jaar oud.

Ook al is er bijna niks van hem bekend, hij intrigeert wel, die Jan Makkes of Makkus. Hij is tenslotte een voorvader, een oud-grootvader in genealogisch jargon, en de enige onder mijn voorvaders die aanwijsbaar uit Duitsland afkomstig is. Zijn geboorteplaats Gladbach wordt op sommige genealogie-sites vereenzelvigd met Mönchengladbach, maar dat ligt in Westfalen, bij Düsseldorf. Op de huwelijksakte van Jan en Grietje staat toch duidelijk Gladbach in de Palts vermeld en die plaats moeten we zoeken in de Eifel ten noordoosten van Trier. Hij was katholiek, dat staat ook in de akte. Wat er na zijn vertrek naar de West van hem is geworden is voer voor speculatie. Misschien is hij wel nooit aangekomen en onderweg in een zeemansgraf geëindigd. Of hij is wel aangekomen en ergens aan de Wilde Kust een nieuw leven begonnen, maar de kans is toch het grootst dat hij bij aankomst in Suriname door de gele koorts of een andere tropische ziekte werd getroffen en ter plaatse snel overleed, een lot dat hij deelde met duizenden andere Europeanen die totaal niet bestand waren tegen het klimaat en de omstandigheden in de jungle. Het gruwelijke bewijs daarvan werd ruim een halve eeuw later geleverd, in 1845, toen een poging tot volksplanting van Nederlanders in Suriname jammerlijk mislukte waarbij binnen enkele maanden bijna iedereen omkwam. Het boek Boeroes van Karin Sitalsing doet daar op indringende wijze verslag van.[3]

Met die oorspronkelijk Nederlandse Boeroes kwam het uiteindelijk wel in orde toen ze eenmaal naar een wat gezondere omgeving waren verhuisd. De Boeroe-gemeenschap in de omgeving van Paramaribo heeft het overleefd en bestaat tot op de dag van vandaag. Maar Jan Makkes was zeker niet een van hen.

1. GAD, DTB Huwelijken, Getuigenverklaring Huwelijkse bijlagen Huwelijk Maartje Makkes, 9 mei 1821

2. GAR DTB, archief Delfshaven 3, nr 1148  https://www.wiewaswie.nl/nl/detail/60112638

3. Karin Sitalsing, Boeroes. Een familiegeschiedenis van witte Surinamers, Amsterdam, 2016.