Middeleeuwse zeegevechten

Twee schepen waarop slag wordt geleverd. BL Royal 10 E IV, f° 19.

De afbeelding hierboven is natuurlijk geweldig, laat dat duidelijk zijn. We zien twee schepen, met rechte voorstevens (het kogge-type), met daarop boogschutters en een paar soldaten die elkaar met knuppels op de kop slaan. Ik heb wel eens horen zeggen dat dit een van de vroegste afbeeldingen zou zijn van oorlogvoering ter zee in de Middeleeuwen waarbij kogge-achtige schepen werden ingezet. De afbeelding wordt dan ook te pas en te onpas gebruikt als illustratie in artikelen over specifieke middeleeuwse zeeslagen, zonder op de herkomst in te gaan en zonder verband tussen het plaatje en de slag in kwestie.

Laten we daarom eens kijken waar die afbeelding vandaan komt. Hij staat afgebeeld in een prachtig manuscript uit de British Library, met signatuur Royal 10 E IV, folio 19. Dit manuscript is vervaardigd in Zuid Frankrijk, waarschijnlijk Toulouse, in het laatste kwart van de dertiende eeuw of iets daarna. Het is een rijk verlucht manuscript, met een kerkrechtelijke inhoud. Het bevat namelijk de Decretalen van paus Gregorius IX met latere commentaren.

Folio 19 van het manuscript, nu de hele pagina.

In 1230 had Gregorius IX de opdracht gegeven aan de dominicaanse geleerde Raymond de Peñafort om alle ‘losse’ pauselijke wetgeving te verzamelen en in één boek, een juridische canon, samen te brengen. Deze canon werd ook wel het Liber Extra genoemd en de hoofdtekst zien we in het midden van de pagina afgebeeld. In de jaren daarna werd er door allerlei rechtsgeleerden weer commentaar gegeven op die pauselijke wetgeving in de vorm van glossen, dat is de tekst eromheen. In dit specifieke manuscript is dat het commentaar van ene Bernhard van Parma, die blijkens een mededeling in de tekst verbonden was aan de Universiteit van Parijs. Maar al in de veertiende eeuw komt het boek voor in de catalogus van een Engels klooster, de Augustijner priorij van Smithfield. Daar, in Engeland dus, is het boek waarschijnlijk voorzien van de vele prachtige afbeeldingen, waaronder deze van het scheepsgevecht.

Wat hebben die schepen te maken met die pauselijke wetgeving? Op het eerste gezicht weinig. De Decretalen van Gregorius zijn een puur canoniek-juridische verhandeling, maar er wordt hier en daar ook aandacht besteed aan de verhouding tussen de wereldlijke leiders onderling en die met de paus. Op het blad ervoor staat bijvoorbeeld een koning afgebeeld, op een ander blad de belegering van een kasteel. Mogelijk moeten we daar de verklaring zoeken en ons dus goed realiseren dat de afbeelding geen illustratie biedt bij een specifiek verhaal over een bepaalde zeeslag, maar in het algemeen wereldlijke conflicten wil uitbeelden binnen de kerkrechtelijke context van uitzicht op eeuwige vrede. Dat de verluchter voor zijn illustratie mogelijk heeft geput uit iets dat hij kende (schepen, boogschutters) maakt de afbeelding niet minder interessant, maar we moeten hem toch eerder symbolisch opvatten dan als een afbeelding van hoe dat toen ging, zo’n middeleeuws scheepsgevecht.

Meer lezen: Joe Flatman, Ships and shipping in medieval manuscripts, London, 2009.