De laatste beer

Terwijl ik bezig was om informatie te verzamelen over het graafschap Holland in de vroege 11de eeuw, stuitte ik op een interessant artikel over de vondst van het skelet van een beer even ten noorden van Noordwijk, in de huidige Waterleidingduinen. Op een plek waar men de duinen deels had afgegraven tot op het niveau van de oude duinen, dat zijn dus de duinen die tussen het jaar 0 en de 7de eeuw waren ontstaan, vonden archeologen in 2016 de voorpoot met klauw van een Bruine Beer. Ze waren eigenlijk naar iets anders op zoek, dus dit was echt een toevalstreffer. De vondst was op zich al bijzonder, zo vaak vindt men geen overblijfselen van beren in Nederland en al helemaal niet in het Westen van ons land, maar de uiteindelijke datering zorgde voor een grote verrassing. Een ander berenskelet was een paar jaar eerder gevonden in de Meeuwenduinen op Schouwen (Zeeland) en liet zich niet precies dateren maar stamde vermoedelijk uit de 1ste of 2de eeuw na Chr. Zou deze beer uit dezelfde tijd stammen?

De Noordwijkse berenpoot werd aan diepgaand onderzoek onderworpen, door analyse van alle gevonden botjes, isotopenonderzoek en radiokoolstofdatering. Alles met elkaar in overeenstemming gebracht en nauwkeurig gecalibreerd, kwam men uit op een datering van het skelet tussen het jaar 880 en 970, waarbij natuurlijk nog een kleine marge mogelijk is. Dat betekent concreet dat er op het laatst van de 10de eeuw tenminste nog één beer moet hebben geleefd in de Hollandse duinen. Nader onderzoek van de grond waarin de berenpoot was achtergebleven toonde bovendien aan dat het gebied toentertijd behoorlijk bebost was en dus aanzienlijk verschilde van het huidige duinlandschap ter plaatse. Dat huidige landschap van de zogeheten Jonge Duinen is ontstaan vanaf ongeveer het jaar 1000, toen klimaatverandering (die was er ook toen al) er voor zorgde dat zand werd aangevoerd en hoog opwaaide langs onze kust waarbij het oude landschap compleet werd overstoven met zandduinen die soms wel 30 meter of hoger waren. Dat proces vond natuurlijk niet van de ene op de andere dag plaats, maar moet geleidelijk op gang zijn gekomen, pakweg vanaf halverwege de 10de eeuw.

Een beer in het duin
Dat er in ons land in de prehistorie beren voorkwamen (en wolven en lynxen) was op zich bekend. Er zijn zo’n 50 vindplaatsen bekend van (stukjes van) berenskeletten, maar de overgrote meerderheid stamt daarbij uit de steentijd en bronstijd. Bovendien gaat het dan ook nog eens vaak om berentanden die misschien als sieraad werden verhandeld en gebruikt en niet om de vondst van een skelet dat aantoont dat hier daadwerkelijk beren hebben geleefd.
Het bij Noordwijk gevonden skelet bevond zich vrij in de natuur op een niet verstoorde plek en toonde onomstotelijk aan dat hier op het eind van de 10de eeuw een beer moet hebben rondgelopen. Hij of zij moet het niet makkelijk hebben gehad. Terwijl aan de ene kant van zijn leefgebied mensen steeds verder opdrongen, bossen kapten en moerassen drooglegden voor hun landbouw, raakte aan de zeezijde zijn territorium meer en meer overstoven door zand, zodat ook daar het bos verdween. Misschien dat er nooit echt veel beren hebben geleefd aan de Hollandse kust, maar hoeveel het er ook waren, ze verdwenen uiteindelijk stuk voor stuk, misschien vanwege bejaging, maar zeker door de inkrimping en vernietiging van hun leefgebied. Gebrek aan ruimte en voedsel speelde hen steeds meer parten, totdat er uiteindelijk, ergens op het einde van de 10de eeuw nog maar één Hollandse beer over was. We zien hem in gedachten eenzaam voort sjokkend door een leefgebied dat al een tijdje het zijne niet meer was. Hij rolde zich misschien op een late herfstdag op onder een struik om zijn winterslaap in te gaan, om nooit meer wakker te worden. Mogelijk knaagden er eerst nog wat vossen en andere aaseters aan zijn dode lichaam, dat vervolgens langzaam door het oprukkende duinzand raakte ondergestoven.

Bron: Wim J. Kuijper et al., ‘One of the last wild brown bears (Ursus arctos) in the Netherlands (Noordwijk)’, in : Lutra 59 (1-2), 2016, pp. 49-64.